ให้ชาวบ้านได้เห็นความสำคัญ ตระหนัก มันก็จะเกิดความยั่งยืนแล้วก็เกิดความต่อเนื่อง ที่ผ่านมาก็จะเห็นว่า ชาวบ้านจะร่วมไม้ร่วมมือกันอย่างเข้มแข็งมากขึ้นนะครับ ไม่ต่างคนต่างอยู่เหมือนเดิม ความเปลี่ยนแปลง คือ เขาใส่ใจชุมชนท้องถิ่นมากขึ้น เขาเห็นความสำคัญว่าถ้าท้องถิ่นอยู่ได้ ชุมชนอยู่ได้ ครอบครัวเขาก็จะมีความสุขด้วย เริ่มมองเห็นทางว่าทุกส่วนนี่มันไม่ได้เกิดเฉพาะกับตัวเอง ชุมชนก็มีส่วน นี่คือความเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้น”

สมาน ขจรฤทธิ์ ประธานเครือข่ายสมุนไพรบอนเขียว ต.นาขาม อ.กุฉินารายณ์ จ.กาฬสินธุ์ “ถ้าเราศึกษาไปลึกๆ ก็คือ เป็นรัฐธรรมนูญของคนสมัยก่อน เป็นศูนย์รวมน้ำใจของชุมชน เมื่อตอนเด็กๆจะท้ากันว่าถ้าใครโกหกให้โดนปู่หักคอ และก็ปลูกฝังกันมา ความเชื่อเป็นสิ่งสำคัญ ผู้เฒ่าผู้แก่เขียนตำราว่า ถ้าจะอยู่ให้เตรียมดิน ถ้าจะกินให้เตรียมอาหาร ถ้าจะพัฒนาลูกหลานให้เตรียมพลเตรียมไพร่ ใครจะทำงานใหญ่ให้ดูหน้าดูหลัง ความเชื่อที่มีอยู่ เป็นสิ่งดีที่สุด
		ต่อมาก็เกิดความรักหวงแหนป่า คือคนจนกับธรรมชาติมันเชื่อมเข้าหากัน เพราะที่นี่กลายเป็นธนาคารอาหารธรรมชาติ โดยเกิดขึ้นเอง คือฤดูกาลของแหล่งอาหารตามธรรมชาติ มันมีอยู่คือ เดือนหนึ่งเดือนสองเขาจะกินไข่มดแดง เดือนสามเดือนสี่กินแมงกีนูน จักจั่น เดือนห้าเดือนหกกินหน่อไม้แล้วก็เห็ดและผลไม้ป่าต่างๆ เดือนแปดเดือนเก้ากินผลไม้ตามฤดูกาล โดยที่ปลอดสารพิษ ชุมชนก็เลยเข้าใจว่า ป่าคือส่วนรวมของในเขตตำบล ประมาณอีกสัก 100 ปี ป่าป่านี้จะมีลูกหลานเรา ที่เรียนสูงๆ กลับมาผลิต ยาสมุนไพรดีๆ อาจจะให้ชาวโลกได้ใช้ด้วยก็เป็นไป นี่คือความคิดของชาวบ้านที่รักษาป่าแห่งนี้”

ที่ บ้านเหล่าใหญ่ อำเภอกุฉินารายณ์ เป็นชุมชนชาวภูไท ที่ยังรักษาศิลปวัฒนธรรมพื้นบ้านไว้ได้อย่างเหนียวแน่น ทั้งภาษาถิ่น การแต่งกาย ศิลปหัตถกรรม ยิ่งไปกว่านั้น ชาวเหล่าใหญ่ยังนำงานหัตถกรรมที่เป็นเอกลักษณ์ มาสร้างให้กลุ่มเข้มแข็ง และสร้างรายได้แก่ชุมชนด้วย

นำใจ อุทรักษ์ คณะทำงานโครงการวิจัยและพัฒนาชีวิตสาธารณะท้องถิ่นน่าอยู่ จ.กาฬสินธุ์ “คิดว่าหัวใจหลักคือการเรียนรู้ เพราะว่าถ้าพี่น้องมีองค์ความรู้ มีความเชื่อมั่นในตัวเอง แล้วก็มีการแลกเปลี่ยนภูมิปัญญากันนี่ ผมว่าจุดหนึ่งที่จะทำให้พัฒนาต่อไป คือ เราเห็นองค์ความรู้ เราเห็นความเชื่อมั่นของชุมชน แล้วก็เห็นการเปลี่ยนแปลงไปในทางที่ว่า พี่น้องมีส่วนร่วมจริง”

กาฬสินธุ์ในวันนี้ มีชุมชนที่กำลังขยายเป็นเมืองใหญ่หลายพื้นที่ เช่นที่ อำเภอสมเด็จ ซึ่งกลายเป็นศูนย์กลางการแลกเปลี่ยนสินค้าระหว่างชุมชน ความสะอาดของตลาดจึงเป็นสิ่งจำเป็น ที่ทุกฝ่ายต้องตระหนัก เพราะจะมีผลต่อสุขภาพโดยรวมของคนในชุมชนด้วย โครงการวิจัยและพัฒนาชีวิตสาธารณะท้องถิ่นน่าอยู่จังหวัดกาฬสินธุ์ จึงส่งเสริมให้ชุมชนหันมาให้ความสำคัญและร่วมมือกันพัฒนาตลาดไปพร้อมๆกับ การออกกำลังกายให้สุขภาพแข็งแรง

ประเสริฐ เคนสุโพธิ์ คณะทำงานโครงการวิจัยและพัฒนาชีวิตสาธารณะท้องถิ่นน่าอยู่ จ .กาฬสินธุ์ “อยากให้เขาตระหนักไม่เฉพาะเรื่องออกกำลังกายอย่างเดียว เพราะถ้าพูดถึงเรื่องสุขภาพเขาก็จะเน้นการออกกำลังกาย เราก็เลยคิดว่าน่าจะทำเรื่องอาหารและโภชนาการด้วย มันก็โยงมาเรื่องของตลาด เพราะตรงนี้เป็นแหล่งสำคัญ ถ้าเกิดมีโรคระบาดก็จะไปอย่างรวดเร็วมาก เราก็เลยเน้นขอความร่วมมือจากเทศบาล ให้ร่วมในการจัดเรื่องสุขบัญญัติ เรื่องโภชนาการ เรื่องผู้ขายเป็นสำคัญ ส่วนผู้ซื้อเราก็จะให้ความรู้อีกด้านคือ เรื่องอาหารและโภชนาการ แต่เราจะเน้นหนักเรื่องผู้ขาย”

ภูมิปัญญาท้องถิ่นของชาวกาฬสินธุ์ ที่ได้รับถ่ายทอดมาจากบรรพบุรุษ ที่ควรค่าแก่การอนุรักษ์อีกอย่างหนึ่ง คือ การนวดแผนโบราณ รอด ทองอร่าม ผู้ได้รับการประสิทธิประสาทวิชาจากรุ่นปู่ย่าตายาย จึงรวมกลุ่มกับพ่อหมอแม่หมอในหมู่บ้าน จัดทำ ศูนย์เรียนรู้การแพทย์พื้นบ้านไทย ต.เหล่ากลางขึ้น เพื่อช่วยรักษาให้กับคนในหมู่บ้าน และอนุรักษ์วิชานวดแผนโบราณไว้ด้วย

รอด ทองอร่าม พ่อหมอนวดแผนโบราณ บ้านเหล่ากลาง กิ่ง อ .ฆ้องชัย จ.กาฬสินธุ์ “เมื่อรวมกลุ่มกันขึ้นมาแล้วอย่างนี้ ประโยชน์มันก็คือ เรามีความภูมิใจที่ว่า ได้รวมตัวกันแล้วได้ช่วยเหลือคนอื่น ยามเมื่อคนในท้องถิ่นเราเองเกิดเจ็บป่วย อย่างสมมติว่าปวดเส้น ปวดเอ็น ปวดแข้ง ปวดขา ไปฉีดยาก็หาย แต่พอหมดฤทธิ์ยาแล้ว มันจะปวดอีก แต่ถ้าหันมานวด มันก็จะค่อยๆดี ค่อยๆหายไปนะครับ คือประโยชน์ แล้วก็อีกอย่างหนึ่งก็คือ ผู้ที่มาใช้บริการนี่ ค่าบริการทั้งกลุ่มพ่อหมอแม่หมอก็ไม่ได้เรียกร้อง แล้วแต่จะทำบุญ แล้วแต่จะให้”

จิตสำนึกของผู้คน คือจุดเริ่มต้นของการทำงานเพื่อสาธารณะ เช่นเดียวกับเกษตรกรส่วนหนึ่งของผู้เลี้ยงกุ้งก้ามกราม จังหวัดกาฬสินธุ์ ที่เริ่มหันมาสนใจถึงผลกระทบจากการใช้สารเคมีเลี้ยงกุ้งที่มีต่อลำน้ำพวน ทางเลือกใหม่ของพวกเขาในวันนี้ คือ การเลี้ยงกุ้งแบบชีวภาพ โดยใช้จุลินทรีย์แทนสารเคมีอื่นๆ