บรรยาย ที่อำเภอลานสัก ความพยายามในการเก็บรักษาสิ่งดีงามไว้ให้ลูกหลานอีกรูปแบบหนึ่งกำลังเกิดขึ้นป่าชุมชนเขาหินเหล็กไฟ เป็นแหล่งอาหารและสมุนไพรธรรมชาติที่มีความอุดมสมบูรณ์ของชาวลานสักกว่า 4 หมู่บ้าน เพราะมีพื้นที่กว้างถึง 6,600 ไร่ แต่หากขาดการดูแลรักษา ทรัพยากรที่อุดมสมบูรณ์ อาจหมดไปอย่างรวดเร็ว

สมเกียรติ พูลเขตร์กรณ์ คณะกรรมการป่าชุมชนเขาหินเหล็กไฟ อ.ลานสัก จ.อุทัยธานี
“การจัดการของเรา แบ่งพื้นที่เป็นสองส่วน เป็นเขตอนุรักษ์ มีกฎกติกาการใช้ และเป้าหมายของชุมชนคือ อยากให้เป็นแหล่งศึกษาเรียนรู้ของชุมชนต่างๆที่อยากจะทำป่า อยากสร้างหอดูไฟและชมธรรมชาติด้วย”
บรรยาย การนำกฎ กติกามาใช้ ผู้ใดทำผิดต้องจับหรือปรับ ช่วยรักษาป่าได้บางส่วน แต่ทำให้คนในหมู่บ้านบางกลุ่มไม่พอใจ คณะกรรมการป่าชุมชนเขาหินเหล็กไฟจึงต้องปรับแนวทางการทำงาน เพราะหากขาดความร่วมมือจากชุมชน การอนุรักษ์ป่าก็ไม่สามารถดำเนินการได้อย่างราบรื่น
วิเชียร บัวอุไร คณะกรรมการป่าชุมชนเขาหินเหล็กไฟ อ.ลานสัก จ.อุทัยธานี
“คือจริงๆแล้วเราใช้กฎตรงนั้นเพราะอยากให้เข้มแข็ง และอยากให้ชุมชนรู้สึกว่า กฎกติกา ศักดิ์สิทธิ์และก็กลัว แต่ตรงข้าม คือกฎตัวนี้ ถ้าเราใช้มากหรือเข้มแข็งมากเกินไป มันเหมือนกับหักกลางคันครับ คือเราไม่ได้ใจเขามา ว่าป่านี่ทำเพื่อใคร ทำทำไม”
บรรยาย การปลูกฝังให้ชุมชนเห็นความสำคัญของป่า ด้วยการจัดการความรู้ โดยรวบรวมข้อมูลสิ่งที่ชุมชนได้ใช้ประโยชน์ออกมาเป็นมูลค่า เพื่อสร้างคุณค่า จึงเป็นวิถีทางใหม่ของการอนุรักษ์ป่าชุมชนเขาหินเหล็กไฟ
มาก จันทร์ดี คณะกรรมการป่าชุมชนเขาหินเหล็กไฟ อ.ลานสัก จ.อุทัยธานี
“รวบรวมทั้งเครือข่ายทั้งสี่หมู่ เฉพาะห้าหกตัวอย่างครับ เช่น หน่อไม้ ผักหวาน เห็ดโคน กีนูน กระเจียว อีซึก(พืชผักพื้นบ้านชนิดหนึ่ง)-โทรไปถามทางอุทัยตรวจสอบความถูกต้อง และ วงเล็บอธิบายเพิ่มสั้น ๆ) ทั้งหมดล้านกว่า เป็นล้านนะครับ แค่ 5-6 ตัวที่เราใช้ประโยชน์ ก็เลยมาว่าจะทำอย่างไรกันดี กำลังศึกษาว่าถ้าเมื่อรายได้เยอะขนาดนี้ เราจะทำอย่างไรกับป่าดี เพื่อให้มันยั่งยืน”
วิเชียร บัวอุไร คณะกรรมการป่าชุมชนเขาหินเหล็กไฟ อ.ลานสัก จ.อุทัยธานี
“เราเกิดมาทำเพื่อแผ่นดิน เพื่อพระเจ้าแผ่นดิน เพื่อในหลวงของเรา สร้างจิตสำนึกของเรา สร้างให้มีป่าชุมชนของตัวเองในแผ่นดิน ถือว่ามันเป็นกุศลที่หาที่เปรียบไม่ได้ เราคิดตั้งใจทำ แม้จะเจ็บยังไง ลำบากยังไงก็ทำได้ คือเรามีใจรักป่าชุมชนมาก”
บรรยาย ความรักในบ้านเกิดและชุมชน เป็นจุดเริ่มต้นของการทำงานเพื่อท้องถิ่น เช่นเดียวกับ “กลุ่มเกษตรยั่งยืนบ้านหนองจิก” อำเภอหนองฉาง ผู้เลือกเดินกลับไปสู่วิถีเกษตรกรรมแบบยั่งยืน
วรชาติ ลิลา แกนนำกลุ่มเกษตรยั่งยืนบ้านหนองจิก อ.หนองฉาง จ.อุทัยธานี
“ก็สมัยรุ่นพ่อรุ่นแม่มา ใช้ควายใช่ไหมครับ ปุ๋ยเคมีไม่รู้จักเลย มาถึงปี 21 เราถึงค่อยลด จากควายมาเป็นรถไถ พอปี 22 เราหมดควายเลย คือเราใช้รถแท็กเตอร์อย่างเดียว รถไถแบบเดินตาม เสร็จแล้วตอนนี้ปุ๋ยเคมีก็เริ่มเข้ามา เพราะขี้วัวขี้ควายไม่มีแล้ว เสร็จแล้วเรามานึกถึงสมัยโบราณว่า คนทำไมถึงอยู่กันอายุ 70-80 เดี๋ยวนี้ 50-60 แทบไปไม่ไหว ก็มีผู้ช่วยผู้นำของในหมู่บ้าน ก็ผมก็ร่วมคิดว่าเรามาทำเกษตรปลอดภัยกันดีกว่า ก็เลยชวนกันทำในกลุ่ม”
บรรยาย มาตรฐานข้าวปลอดภัย เป็นเครื่องมือสำคัญที่จะนำไปสู่สุขภาวะที่ดีของทั้งผู้ปลูกและผู้บริโภค ทั้งยังนำไปสู่การรวมกลุ่มแปรรูปเป็นข้าวสารขายในชุมชน เกิดการออม จนมีเงินทุนหมุนเวียนในกลุ่ม เกิดการเรียนรู้มุ่งสู่การพึ่งตนเองอย่างยั่งยืน
ชนภัทร วงศ์วิทยา ผู้ช่วยกำนัน ต.หนองยาง อ.หนองฉาง จ.อุทัยธานี
“เดี๋ยวนี้สบายขึ้นเลย เพราะมีทุนการเงินใช่ไหม มีทุนให้ลงทุน แล้วก็ได้ผลกำไรนะ กลุ่มมีกลุ่มต่างๆ โรงสีก็มีทุนให้ ร้านค้าชุมชนก็มีเงินปันผลให้ ตอนนี้เงินมันสะพัดอยู่ในนี้ทั้งหมด ก็เหมือนว่าหมู่บ้านเราไม่เสียดุล สิ่งต่างๆมันหมุนเวียนอยู่ในนี้หมด เพราะฉะนั้นเงินตรามันก็ไม่ออกไปข้างนอก ประชาชนก็สบาย หนี้สินก็ลดลง หนี้สินลดลงก็คือว่าเป็นหนี้ก็ใช้หนี้มาเรื่อยๆ มันทำให้เราสบายขึ้น”
ชนนคร ระจิตร์ คณะทำงานโครงการวิจัยและพัฒนาชีวิตสาธารณะ ท้องถิ่นน่าอยู่ จ.อุทัยธานี
“สิ่งหนึ่งที่เป็นจุดเปลี่ยนของกลุ่มที่นี่คือความคิดเขา เขาเปลี่ยนความคิดว่าทำอย่างไรให้ชุมชนเขาอยู่ได้ก่อน คิดจากเล็กไปหาใหญ่นะครับ เขาเลยปรับเปลี่ยนได้ก่อนกลุ่มอื่น”
บรรยาย การปรับเปลี่ยนแนวคิด คือความจำเป็นของเกษตรกรที่ต้องเผชิญภัยแล้งเกือบทุกปี เช่นเดียวกับชาวนาอำเภอทัพทัน ที่นำภูมิปัญญาและความรู้จากการศึกษาพื้นที่มาใช้ประโยชน์ แม้จะอยู่ใกล้แหล่งต้นน้ำห้วยตากแดด แต่พื้นที่อยู่ในลักษณะลาดเอียง จึงไม่สามารถเก็บกักน้ำเอาไว้ได้ ผนวกกับภัยแล้ง จึงทำให้ พรมมา ทักขิณา เปลี่ยนรูปแบบการทำเกษตร จากทำนามาเป็นการทำเกษตรผสมผสาน โดยเลือกปลูกพืชที่ใช้น้ำน้อย และใช้น้ำแบบหมุนเวียน ด้วยการสูบน้ำจากบ่อขึ้นไปด้านพื้นที่สูง แล้วปล่อยให้ไหลหล่อเลี้ยงแปลงปลูก และไหลกลับสู่บ่อที่อยู่ด้านพื้นที่ต่ำ เพื่อกักเก็บน้ำไว้ใช้ต่อไป
พรมมา ทักขิณา เกษตรกรไร่นาสวนผสม อ.ทัพทัน จ.อุทัยธานี
“ก็ดึงขึ้นไปใส่สระลูกโน้น แล้วก็เอาน้ำไปรดสวน ราด???สวน พอรดเต็มแล้ว มันก็ไหลลงมาอย่างเก่า ไม่ได้กักครับ มันเป็นที่ชันๆเมื่อรดน้ำไปแล้ว น้ำก็ไหลลงมาอยู่ที่เดิม หมุนเวียนอยู่อย่างนี้ ตอนแรกคิดกับที่บ้าน เอาไว้กินตอนแก่ รายได้คนละ100ต่อ???วันก็อยู่ได้ ตอนนี้เกินเขา เราก็สบายใจได้ทุกวัน ไม่เดือดร้อน ไม่ต้องไปกู้เงินล้าน ไม่ต้องกู้ธกส.”
วิไลวรรณ จันทร์พ่วง คณะทำงานโครงการวิจัยและพัฒนาชีวิตสาธารณะ ท้องถิ่นน่าอยู่ จ.อุทัยธานี
“ถ้าเขาได้เรียนรู้ เรามองว่ามันจะปรับเรื่องของวิธีคิดแล้วก็มาปรับพฤติกรรม ที่ผ่านมาการทำงานพัฒนาส่วนใหญ่จะเป็นการทำกิจกรรมแต่ไม่เกิดการเรียนรู้ คือมองว่าชุมชนต้องรู้เท่าทัน กับสิ่งที่มันเปลี่ยนแปลงไม่ใช่การปฏิเสธ คือทำยังไงเขาจะอยู่ร่วมกับสิ่งที่มันเกิดขึ้นได้ เราไม่สามารถควบคุมสิ่งที่มันเปลี่ยนแปลงได้ อันนี้คือความจริง เราต้องยอมรับความจริงว่ากระแสโลกกระแสโลกาภิวัฒน์เข้ามามันกระทบชุมชนแน่นอน แต่เขาจะอยู่อย่างไร โดยใช้ภูมิปัญญา โดยใช้ความรู้ที่มีอยู่ในชุมชน ผสมผสานกับความรู้ภายนอก ทำให้เกิดความรู้ใหม่นะคะ ความรู้ใหม่ที่เขาจะอยู่กับโลกปัจจุบัน”
ไม่มีพื้นที่ใด หลีกเลี่ยงการเปลี่ยนแปลงได้พ้น แต่หากชุมชนใดสามารถตระหนักรู้และตั้งรับได้อย่างเท่าทัน เชื่อได้ว่าจะสามารถดำรงชีวิตในวิถีที่ต้องการ ทั้งยังสามารถรักษาและสืบสานภูมิปัญญาท้องถิ่นไว้ได้ อันเป็นเป้าหมายและความมุ่งมั่นตั้งใจของคนอุทัยธานี ที่จะร่วมสร้างชุมชนให้น่าอยู่ต่อไป