โครงการวิจัยและพัฒนาชีวิตสาธารณะ – ท้องถิ่นน่าอยู่ จ.ลำพูน

ประเพณีแห่ช้างเผือก		N พลิกฟื้นแม่น้ำลี้…ปลายทางที่ต้องไปด้วยกัน หนึ่งในงานธุระหน้าหมู่ซึ่งเป็นงานที่ทุกคนในท้องถิ่นลำพูนต้องออกมาดูแลรักษาร่วมกันภายใต้การขับเคลื่อนงานโครงการชีวิตสาธารณะ – ท้องถิ่นน่าอยู่ จ.ลำพูน จึงหมายถึงภารกิจในการคืนชีวิตให้กับแม่น้ำลี้ เพราะตลอดหลายทศวรรษที่ผ่านมาเส้นเลือดหลักสายนี้ได้ถูกกระทำและเปลี่ยนสภาพไปด้วยน้ำมือของมนุษย์ตั้งแต่ต้นน้ำ กลางน้ำ ไปจนถึงปลายน้ำ  อีกทั้งชีวิตคนลำพูนสองฟากฝั่งที่ต้องพบกับชะตากรรมและวังวนของภาวะน้ำแล้ง หนี้เพิ่ม และป่าลด  คณะทำงานจึงนำภูมิปัญญาดั้งเดิมของท้องถิ่นมารื้อฟื้นอีกครั้ง โดยเฉพาะอย่างยิ่งในบางชุมชนหมู่บ้านที่อยู่บริเวณต้นน้ำลี้ยังคงจัดพิธีกรรมเพื่อรักษาแม่น้ำลี้ขึ้นเป็นประจำทุกปี เช่น งานเลี้ยงผีขุนน้ำของชาวบ้านหนองหลัก และงานสืบชะตาน้ำลี้ของชาวบ้านห้วยห้าง อำเภอทุ่งหัวช้าง รวมถึงงานเลี้ยงผีเหมืองฝายและพิธีบวชป่าซึ่งล้วนแต่เป็นวัฒนธรรมชุมชนที่ยังหลงเหลืออยู่ถึงปัจจุบัน  สอดคล้องกับเป้าหมายการทำงานของภาคประชาสังคมจังหวัดลำพูนที่ต้องการประยุกต์ใช้วัฒนธรรมของท้องถิ่นกับองค์ความรู้ใหม่ๆ ในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติ ประกอบกับการมีคณะทำงานส่วนหนึ่งเป็นคนทำงานในลุ่มน้ำอยู่แล้วด้วย การเคลื่อนงานผ่านวิถีชุมชนและวัฒนธรรมบนลุ่มน้ำลี้จึงเป็นเรื่องที่ไม่ยากเกินเอื้อม การฟื้นฟู ประเพณีแห่ช้างเผือก ในลุ่มน้ำลี้ที่ขาดหายไปเกือบ 40 ปี จึงกลายเป็นมติที่คณะทำงานเห็นพ้องต้องกัน ซึ่งไม่ใช่เป็นความต้องการอนุรักษ์ประเพณีอันดีงามที่เกือบจะเลือนหายไปเท่านั้น เพราะด้วยรูปแบบและวิธีการของประเพณีแห่ช้างเผือกผ่านลำน้ำลี้ซึ่งยาว 180 กิโลเมตร ครอบคลุมพื้นที่ 4 อำเภอ ตั้งแต่อำเภอทุ่งหัวช้าง อำเภอลี้ อำเภอบ้านโฮ่ง และกิ่งอำเภอเวียงหนองล่อง จะเป็นการค้นหาและเพิ่มจำนวนผู้มีจิตสาธารณะซึ่งอาจมีอยู่แล้วในแต่ละชุมชนให้ออกมาเอาธุระร่วมกันมากขึ้น นอกจากนี้ ยังเป็นการเชื่อมร้อยการทำงานร่วมกับภาครัฐ สถาบันการศึกษา และองค์กรปกครองท้องถิ่น ให้เข้ามามีบทบาทสนับสนุนการอนุรักษ์แม่น้ำลี้ร่วมกับภาคประชาชนอย่างจริงจัง เพราะระหว่างพิธีการแห่ช้างเผือกผู้เข้าร่วมจะได้เดินทางสำรวจศึกษาปัญหา ข้อเท็จจริง และหนทางป้องกันแก้ไขแม่น้ำลี้ไปพร้อมๆ กัน  เหล่านี้ล้วนเป็นข้อมูลเบื้องต้นสู่การจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมในพื้นที่ลุ่มน้ำลี้อย่างมีส่วนร่วมและยั่งยืนต่อไป “สมัยก่อนคนร่วมกันตลอด ชาวบ้านในลุ่มน้ำแม่ลี้ที่อาศัยอยู่กินกับแม่น้ำลี้จะมาร่วมกันทั้งหมด คนเฒ่าก็ว่าการแห่ช้างเผือกเป็นการขอฝนเพราะสมัยก่อนเขาเชื่อว่า ถ้าฝนไม่ตกเขาจะไหว้วอนขออินทร์ขอพรหมขอให้ฝนตก ถ้าเกิดว่าการฟื้นฟูของเก่าขึ้นมาเห็นผลทันตาในระยะปีนี้ขึ้นไป น้ำดีขึ้นมา ความเชื่ออาจจะสูงขึ้น มันมีแต่เป็นส่วนน้อย ไม่ค่อยได้คำนึง เพราะมีกระแสอย่างอื่นเข้ามายุ่งมาก มัวแต่ทำมาหากิน ก็เลยลืมไปว่า สมัยก่อนถ้าฟ้าฝนไม่ตกเราก็ทำขึ้นมา เราจะว่าเป็นกุศโลบายก็ได้ หมายความว่าเป็นอุบายที่จะให้คนได้ความฉลาดความรู้ขึ้นมา คือถ้าเรามาทำร่วมกันเป็นความสามัคคี คนจะได้รู้จักกัน”  คำบอกเล่าของผู้อาวุโสจากบ้านยางส้ม ต.บ้านโฮ่ง อ.บ้านโฮ่ง ซึ่งเป็นพื้นที่หนึ่งที่เข้าร่วมประเพณีแห่ช้างเผือกด้วย ได้อธิบายภาพการเอาธุระร่วมกันของคนทั้งลุ่มน้ำในอดีตได้เป็นอย่างดี  เปรียบเทียบกับวันนี้ที่เป็นจุดเริ่มอีกครั้งของการฟื้นฟูลุ่มน้ำโดยใช้ประเพณีวัฒนธรรมท้องถิ่นเป็นเครื่องยึดเหนี่ยว ซึ่งทำให้ผู้เข้าร่วมงานทุกคนได้ประจักษ์ชัดด้วยสายตาตัวเองถึงผลพวงจากการจัดการน้ำแบบใหม่ที่ทำลายวิถีชุมชนแบบเก่าจนเกือบจะเรียกคืนกลับมาไม่ได้ “การจัดการระบบเหมืองฝายที่ใช้แก่เหมืองแก่ฝายต่างๆ เขายังใช้ได้ดีและได้ผลมากทั้งระบบมิติทางด้านสังคม การบริหารจัดการ การเกษตร หลายอย่าง เขาจัดมาอย่างเป็นรูปธรรม เป็นที่ยอมรับ แต่ว่าในทางภาครัฐส่งคนมาจากบางกอกมาจัดการระบบใหม่ทั้งหมด คือ ระบบชลประทานก็ทำให้เกิดการขัดแย้งในพื้นที่ก็ทำให้เกิดกลุ่มเก่ากลุ่มใหม่ โดยเฉพาะกลุ่มใหม่ที่เกิดจากรัฐ ส่วนมากก็จะเป็นการแต่งตั้งจากทางมหาดไทยที่เป็นคณะกรรมการ กำนัน ผู้ใหญ่บ้าน ซึ่งไปทับกับกลุ่มเก่าที่เป็นแก่เหมืองแก่ฝายโดยแต่งตั้งด้วยความเคารพของคนในชุมชน ทำให้เขาหมดบทบาทลงไป” นี่คือ บทสรุปตอนหนึ่งของคนลุ่มน้ำลี้ที่คณะทำงานได้จากการเปิดเวทีเพื่อเป็นพื้นที่ในการพูดและแสดงความคิดเห็นของคนท้องถิ่นต่อทรัพยากรน้ำที่เขาเกี่ยวข้อง ซึ่งน่าจะเป็นบทเรียนที่ภาครัฐต้องจดจำอย่างยิ่ง โดยเฉพาะในอนาคตอันใกล้ที่ปัญหาเรื่องน้ำจะนำมาสู่ความขัดแย้งที่รุนแรงและซับซ้อนยิ่งกว่าวันนี้ หากย้อนดูให้ดี ภูมิปัญญาที่คนในอดีตจัดการน้ำโดยระบบเหมืองฝายยังสะท้อนภาพการเอาธุระร่วมกันกับสมบัติหน้าหมู่ของคนในชุมชน  เพราะในสมัยก่อนการทำเหมืองฝายแบบใช้ไม้ต้องอาศัยความร่วมแรงร่วมใจของชาวบ้านจำนวนมาก ขณะที่ฝายตามแนวคิดระบบชลประทานคือการเทคอนกรีตโดยราชการหรือบริษัทผู้รับเหมา การมีสำนึกเพื่อลุกขึ้นมาเอาธุระกับเรื่องราวของท้องถิ่นตนเองจึงลดน้อยถอยลงไปด้วย นอกจากพิธีกรรมการแห่ช้างเผือกจากปลายน้ำเพื่อไปถวาย ณ ต้นน้ำลี้ที่ดอยสบเทิมในเขตอำเภอทุ่งหัวช้าง ระหว่างทางจะมีการจัดเวทีเสวนาเพื่อสร้างการเรียนรู้ระหว่างคนกลุ่มต่างๆ ที่หลากหลายแต่ใช้น้ำลี้ด้วยกัน โดยออกแบบเวทีให้มีทั้งเวทีใหญ่และเวทีย่อย เนื้อหาและข้อสรุปจากเวทีย่อยซึ่งเป็นเวทีที่มีเนื้อหาเฉพาะกลุ่ม เช่น เวทีเหมืองฝาย เวทีเยาวชน เวทีหมอเมือง เวทีผู้ติดเชื้อ จะถูกนำไปรวมเข้ากับเวทีใหญ่ ผสมผสานกับองค์ความรู้ใหม่ในเรื่องการจัดการทรัพยากรน้ำจากภายนอกเพื่อร่วมกันค้นหาสิ่งที่คนลำพูนต้องการ และลุกขึ้นบอกความเป็น “เรา” ให้คนภายนอกรับรู้ มากกว่าการเปิดรับความคิดจากภายนอกจนไม่รู้จักตัวตนของตัวเอง สุดท้าย คือ การร่วมกำหนดหนทางสู่การจัดการน้ำในมิติของชุมชนอย่างมีส่วนร่วมกับภาคส่วนอื่นๆ ที่เกี่ยวข้องต่อไป

 
สิ่งที่เกิดขึ้นภายหลังการจัดงานประเพณีแห่ช้างเผือกเพื่อฟื้นน้ำลี้ ได้นำความภาคภูมิใจร่วมกันมาให้กับชาวลำพูน เมื่อระบบเหมืองฝายในอดีตได้ถูกรื้อฟื้นขึ้นแทนฝายคอนกรีตที่ถูกสร้างมาเป็นเวลาหลายปีและได้ชำรุดหรือพังลง  เหมืองฝายหลายแห่งในพื้นที่บ้านโฮ่ง อำเภอบ้านโฮ่ง ยังถูกจัดการและดูแลโดยคนในชุมชนเอง ซึ่งเท่ากับภูมิปัญญาและวัฒนธรรมการพึ่งพาอาศัยที่เคยทิ้งหายไปจะได้ฟื้นคืนกลับมามีชีวิตชีวาอีกครั้ง  ส่วนองค์การบริหารส่วนท้องถิ่นบางแห่งที่เข้ามาร่วมได้ตระหนักในความสำคัญจนนำไปเป็นข้อบัญญัติของท้องถิ่นในการแก้ปัญหา พัฒนา และเสริมสร้างสิ่งที่มีอยู่ให้ตรงกับวิถีของชาวบ้านอย่างแท้จริง ซึ่งน่าจะเป็นนิมิตหมายที่ดีของการทำงานขององค์กรท้องถิ่นซึ่งจะเข้ามามีบทบาทต่อการจัดการทรัพยากรที่มากขึ้นในอนาคต