ศ.ดร.นิธิ เอียวศรีวงศ์
อาจารย์อาวุโส มหาวิทยาลัยเที่ยงคืน

(ก) จากการประชาพิจารณ์ในหลายจังหวัด พบว่าประชาชนต้องการจะเลือกนายกฯ โดยตรง แทนที่จะปล่อยให้มีการฮั้วกันในสภา แต่การเลือกนายกฯโดยตรง (อันเป็นข้อเสนอของนักรัฐศาสตร์ท่านหนึ่งนานมาแล้ว) ในทรรศนะของ ส.ส.ร.เห็นว่าไม่สู้จะเหมาะสมกับประเทศไทยนัก ท่านไม่ได้อภิปรายเหตุผลให้ทราบชัดว่าเพราะอะไร แต่ผมเดาเอาเองว่า หากนายกฯมีฐานะความชอบธรรมที่เป็นอิสระของตนเอง สภาจะคุมไม่อยู่, สังคมก็คุมไม่อยู่ และเท่ากับพระบรมราชโองการแต่งตั้งไร้ความหมาย
ฉะนั้น กรรมาธิการยกร่างฯจึงประนีประนอมด้วยการให้เลือก ส.ส.ระบบบัญชีรายชื่อ และย่อมเป็นธรรมดาที่ ส.ส.ซึ่งจะเป็นนายกฯ และรัฐมนตรีย่อมคัดมาจาก ส.ส.ประเภทนี้ เพราะสามารถเลื่อนผู้สมัครอันดับต่อไปขึ้นมาเป็น ส.ส.แทนได้ แน่ใจได้ว่าพรรคจะไม่เสียเสียงในสภาไปเมื่อจัดตั้งรัฐบาล และย่อมเป็นธรรมดาอีกเช่นกันที่หัวหน้าพรรคซึ่งคิดจะดำรงตำแหน่งนายกฯ ย่อมจัดตัวเองไว้ในบัญชีผู้สมัครอันดับหนึ่ง ซึ่งเท่ากับบอกประชาชนให้รู้ว่า หากเลือกพรรคนั้นพรรคนี้แล้ว โอกาสที่คนนั้นคนนี้จะเป็นนายกฯ ก็เพิ่มสูงขึ้น
นอกจากนี้ ยังเท่ากับว่า นายกฯมาจากเสียงสนับสนุนของประชาชนทั่วประเทศ
(ข) เสียงข้างน้อยในการเลือกตั้ง ซึ่งพ่ายแพ้แก่ผู้สมัครเสียงข้างมาก แท้จริงแล้วมีจำนวนมากโขอยู่ แต่เขากลับเป็นผู้ไร้เสียงหรือไร้ตัวแทน ส.ส.ร.ชุดนั้นจึงหวังว่า ส.ส.ระบบบัญชีรายชื่ออาจถ่วงดุลเสียงข้างมาก หรือเป็นเหมือนตัวแทนของเสียงข้างน้อย เพราะพรรคการเมืองหนึ่งอาจพ่ายแพ้ในการเลือกตั้ง ส.ส.แบบแบ่งเขต แต่ได้คะแนนเสียงจากระบบบัญชีรายชื่อพอสมควร เป็นต้น
(ค) เปิดโอกาสให้คนดีคนเก่งได้เข้ามาทำงานให้แก่บ้านเมือง

(ง) เหตุผลที่ดีที่สุดในทรรศนะของผมก็คือ การเลือก ส.ส.ระบบบัญชีรายชื่อนั้น ประชาชนต้องเลือกพรรคเป็นหลัก เพราะบุคคลในบัญชีแม้เป็นผู้มีชื่อเสียง แต่ก็ไม่ได้สัมผัสโดยตรงกับประชาชนในท้องถิ่น บังคับให้พรรคการเมืองต้องมีนโยบายที่ตอบสนองปัญหาของประเทศโดยรวม ไม่ใช่เฉพาะท้องถิ่นหรือเฉพาะเรื่อง ที่ผ่านมาปัญหาระดับชาติกลับไม่ค่อยได้รับความสนใจจากพรรคการเมือง ปล่อยให้ระบบราชการและเทคโนแครตเป็นผู้จัดการตลอดมา ส.ส.ร.หวังว่าหากกำหนดเช่นนี้แล้ว พรรคการเมืองจะเข้ามาวางนโยบายตอบปัญหาระดับชาติ

และด้วยเหตุผลนี้ ที่ประชุมคณะกรรมาธิการพิจารณาร่างฯ จึงลงมติไม่รับข้อเสนอของสมาชิกบางท่าน ที่ให้ซอยบัญชีย่อยลง เป็นแต่ละภาคหรือแต่ละกลุ่มจังหวัด ทั้งๆ ที่ยอมรับว่า ระบบสื่อสารมวลชนของเราย่อมทำให้ประชาชนรู้จักแต่บุคคลจากส่วนกลางเท่านั้น แต่ยอมให้เติมข้อความว่าในการจัดทำบัญชีรายชื่อนั้นให้คำนึงถึงการกระจายไปทุกภูมิภาคอย่างเป็นธรรม (น่าสังเกตว่าไม่ได้พูดถึงการกระจายตามเพศและกลุ่มอาชีพ)
ผมคิดว่าเหตุผลทั้งหมดเหล่านี้ถูกพิสูจน์ในเวลาต่อมาเมื่อใช้รัฐธรรมนูญฉบับนั้นจริงแล้วว่า ไม่เป็นไปตามความคาดหวังสักอย่างเดียว และคนที่มองการณ์ไกลได้ทะลุปรุโปร่งคือ คุณแคล้ว นรปติ, เสือเฒ่าทางการเมือง
คุณแคล้วบอกว่า ยิ่งมี ส.ส.ระบบบัญชีรายชื่อก็ยิ่งจะทำให้ซื้อเสียงหนักขึ้นไปอีก เพราะนายทุนและเจ้าพ่อที่อยากเป็น ส.ส.ในระบบนี้เพื่อไต่ขึ้นไปเป็น รมต.ย่อมลงทุนอย่างหนักแก่ผู้สมัคร ส.ส.ระบบเขต ส.ส.ระบบบัญชีซึ่งกลายเป็น รมต.โยงใยกับ ส.ส.ในสภาในเครือข่ายอุปถัมภ์อย่างแน่นแฟ้นเช่นนี้ สภาจะเข้ามาตรวจสอบฝ่ายบริหารได้อย่างไร
ส่วนการให้ประชาชนเลือกนายกฯโดยตรงนั้น ก็ไม่ได้เป็นไปดังที่คาดหวัง คงจำได้ว่าในการเลือกตั้งครั้งแรกภายใต้รัฐธรรมนูญ พ.ศ.2540 ผู้บริหารระดับสูงคนหนึ่งของพรรคประชาธิปัตย์เคลื่อนไหวเพื่อจะรวมพลังจากทุกพรรคการเมืองเพื่อจัดตั้งรัฐบาลเอง ทั้งๆ ที่พรรค ทรท.ได้คะแนนเสียงท่วมท้น แม้ไม่ถึงกึ่งหนึ่งก็ตาม แต่หัวหน้าพรรคคือคุณชวน หลีกภัย ปฏิเสธที่จะสนับสนุนแนวทางที่ขัดเจตนารมณ์ของรัฐธรรมนูญเช่นนั้น การเคลื่อนไหวจึงต้องยุติลง หากพรรค ทรท.ได้เสียงข้างมากไม่ถึงกับที่ได้มา ก็ไม่แน่ว่าผู้สมัครตามบัญชีรายชื่อหมายเลขหนึ่งของพรรคจะได้เป็นนายกฯ
อันที่จริง แม้ไม่มี ส.ส.ในระบบนี้ การหาเสียงของพรรคการเมืองหลังสมัยพลเอกเปรม ติณสูลานนท์ เป็นต้นมา ก็ระบุชัดเจนอยู่แล้วว่า เลือกพรรคใดเพื่อจะเอาใครเป็นนายกฯ ไม่ว่าจะเป็นประชาธิปัตย์, ชาติไทย, หรือความหวังใหม่ ก็แสดงให้เห็นชัดอยู่แล้วว่า จะเอาคุณชวน, คุณบรรหาร หรือพลเอกชวลิต เป็นนายกฯ ส.ส.ระบบบัญชีรายชื่อจึงไม่ได้ทำความแตกต่างในเรื่องนี้แต่อย่างใด
สิทธิของเสียงข้างน้อยอยู่ที่ภาคสังคม
ส่วนสิทธิของเสียงข้างน้อยนั้น การณ์ก็ไม่ได้เป็นไปตามที่คาดหวัง เพราะสัดส่วนของคะแนนเสียงในระบบเขตกับระบบบัญชีรายชื่อมักสอดคล้องกัน ในขณะที่รัฐธรรมนูญกลับบัญญัติให้เสียงข้างน้อยในสภาทำอะไรได้ไม่สู้มากนัก แท้ที่จริงแล้วสิทธิของเสียงข้างน้อยนั้นมีความสำคัญในระบอบประชาธิปไตยเสียยิ่งกว่าเสียงข้างมากเสียอีก (เสียงข้างมากย่อมดังกว่าเสมอ แม้ในซ่องโจร) แต่กลไกทางการเมืองในระบบย่อมต้องอาศัยเกณฑ์เสียงข้างมากเป็นธรรมดา
เสียงข้างน้อยจะดังได้เท่าใดจึงไม่ได้ขึ้นอยู่กับกลไกทางการเมืองในระบบ แต่อยู่ที่กลไกทางการเมืองในภาคสังคม เช่น สิทธิการประท้วง, สิทธิเสรีภาพของสื่อ (ซึ่งต้องใช้อย่างมีกึ๋น), สิทธิการสื่อสาร, สิทธิเสรีภาพทางวิชาการ, สิทธิในการยับยั้งระดับหนึ่ง, สิทธิในการเข้าถึงระบบความยุติธรรมที่มีประสิทธิภาพ, ฯลฯ ฉะนั้น หากห่วงเรื่องสิทธิของเสียงข้างน้อย ต้องหันมาทำให้สิทธิเหล่านี้ (ซึ่งรับรองไว้แล้วในรัฐธรรมนูญ 2540) ได้รับการประกันอย่างแข็งแรงให้มากขึ้นไปอีกเท่านั้น
ทุกๆ คนสามารถรับใช้บ้านเมืองได้ ไม่ใช่แค่นักการเมือง
ส่วนการเปิดโอกาสให้คนดีคนเก่งเข้ามาทำงานรับใช้บ้านเมืองนั้น ก็จริงในแง่ที่ได้เป็น ส.ส.ในระบบบัญชีรายชื่อโดยเกาะไปกับชื่อเสียงของพรรค แต่เพราะต้องอาศัยพรรค (หรือหัวหน้าพรรค) จนหมดตัวนี้เอง จึงไม่แน่ว่าจะสามารถใช้ความดีความเก่งของตัวไปได้สักเท่าไร ท่ามกลางการเมืองภายในพรรคที่เรารู้ๆ กันอยู่
ข้อสำคัญกว่านั้นก็คือ ทำไมจึงมีแต่การเมืองเท่านั้นหรือที่เป็นการรับใช้บ้านเมือง ช่างตัดผมที่ฝีมือดี ซื่อสัตย์ต่อวิชาชีพ และให้บริการที่ดีแก่ลูกค้าของตัว ไม่ได้รับใช้บ้านเมืองหรอกหรือ? นี่ยังไม่พูดถึงนายทุน, ศิลปิน, วิศวกร, ชาวนา, นักวิชาการ, นักหนังสือพิมพ์, แรงงาน, หาบเร่ ฯลฯ ซึ่งปราศจากการอุทิศตนของคนเหล่านั้นให้แก่งานการที่ตัวทำอยู่ ชาติของเราจะเป็นอย่างที่เป็นอยู่เวลานี้หรือ ผมนึกอย่างไรก็นึกไม่ออกว่า สุลักษณ์ ศิวรักษ์ ซึ่งไม่เคยเป็น ส.ส.ทำประโยชน์แก่บ้านเมืองน้อยกว่าเสรี สุวรรณภานนท์ อย่างไร
พรรคการเมืองกับการตอบปัญหาระดับชาติ
ส่วนเหตุผลที่ดีที่สุดคือการบังคับให้พรรคการเมืองต้องตอบปัญหาระดับชาติโดยรวมนั้น ผมไม่แน่ใจว่าประสบความสำเร็จ พรรคการเมืองเพียงพรรคเดียวที่กระทำประหนึ่งว่าตอบปัญหาระดับนี้คือ ทรท. ในขณะที่พรรคคู่แข่งทุกพรรคไม่ได้พยายามแข่งขันในทำนองเดียวกัน ในขณะที่ ทรท.ถูกมองว่า “เฉพาะกิจ”บ้าง, เป็น “ปรากฏการณ์ทักษิณ” บ้าง ซึ่งล้วนหมายถึงข้อยกเว้นที่เกิดขึ้นชั่วคราวในสถานการณ์พิเศษอย่างหนึ่งทั้งนั้น แปลว่าไม่มีพรรคการเมืองใดจะเดินตามรอยนั้นอีก
นอกจากนี้ แม้แต่นโยบายของ ทรท.เอง ก็ไม่สู้จะชัดนักว่าเป็นการตอบปัญหาระดับชาติโดยรวม หลายนโยบายของพรรคดูประหนึ่งว่า จะหันเหประเทศไปสู่บางมิติของรัฐสวัสดิการ แต่รัฐสวัสดิการทำงานได้เพราะสังคมเข้ามามีส่วนร่วมในการจัดการและบริหารโครงการ (เช่น สหกรณ์ ซึ่งอาจเป็นผู้บริหารโครงการสวัสดิการบางอย่างแทนรัฐ) แต่นโยบายของ ทรท.ก็ไม่ได้เน้นการสร้างและส่งเสริมองค์กรภาคสังคมเพื่อรองรับโครงการรัฐสวัสดิการ ฉะนั้น จึงดูเหมือนตอบสนองข้อเรียกร้องของประชาชนระดับรากหญ้าเป็นเรื่องๆ ไป เพื่อการหาเสียงมากกว่านโยบายที่จะตอบปัญหาระดับชาติโดยรวม
อย่างไรก็ตาม สิ่งที่ ส.ส.ร.ชุดนั้นมุ่งหวังในเรื่องนี้ อาจไม่สามารถเกิดขึ้นได้ในการเลือกตั้งเพียงสองครั้ง แต่ต้องใช้ระยะเวลายาวนานกว่านั้น ก่อนที่พรรคการเมืองจะค่อยๆ ปรับตัวไปสู่สมรรถนะที่จะตอบปัญหาระดับชาติโดยรวมได้ และแข่งขันกันเชิงนโยบายหลักใหญ่ๆ เหล่านี้ จะมีหรือไม่มี ส.ส.ระบบบัญชีรายชื่อก็ตาม เราจึงไม่ควรลืมการวางกลไกที่จะทำให้พรรคการเมืองพัฒนาไปสู่จุดที่เป็นความคาดหวังของ ส.ส.ร.ชุดนั้นในเรื่องนี้
แม้ผมมองไม่เห็นว่า ส.ส.ระบบบัญชีรายชื่อจะให้คุณประโยชน์อย่างที่ ส.ส.ร.ชุดนั้นมุ่งหวังสักอย่างเดียว แต่ผมไม่แน่ใจที่จะพูดว่า เราไม่ควรมี ส.ส.ระบบนี้อีกต่อไป เพราะอาจมีคุณประโยชน์บางอย่างซึ่งผมมองไม่เห็นอยู่กับ ส.ส.ระบบนี้ด้วย เช่นไม่นานมานี้เอง มีนักวิชาการท่านหนึ่งบอกผมว่า ส.ส.ระบบบัญชีรายชื่ออาจทำให้พรรคการเมืองเข้มแข็งขึ้น หรือทำอะไรทางการเมืองที่ดีกว่าการซื้อเสียงและระดมทุน เพราะประชาชนถูกบังคับให้เลือกพรรค จึงจำเป็นที่พรรคต้องพัฒนาตนเองให้เป็นตัวแทนของความต้องการบางอย่างของประชาชนบ้างเป็นต้น นอกจากนี้ ยังอาจมีคุณประโยชน์อื่นๆ อีก ซึ่งประสบการณ์การมี ส.ส.ระบบนี้มา 6 ปีน่าจะบอกอะไรแก่เราได้บ้าง จึงน่าจะคิดกันให้ดีก่อนจะยกเลิกไป
การตรวจสอบฝ่ายบริหารโดยประชาชน
การบังคับให้ ส.ส.ลาออกก่อนรับตำแหน่งนั้น มีจุดมุ่งหมายที่จะทำให้ฝ่ายบริหารมีเสถียรภาพมากขึ้นและเข้มแข็งมากขึ้น พอจะกล้าตัดสินใจโดยคำนึงถึงปัจจัยทางการเมืองในระบบน้อยลง (และจากประวัติของฝ่ายบริหารภายใต้รัฐธรรมนูญ 40 ก็พิสูจน์ว่าได้ผล) เรายังอยากได้ฝ่ายบริหารแบบนั้นหรือไม่?
ผมอยากได้ แต่ก็อยากให้ฝ่ายบริหารถูกตรวจสอบถ่วงดุลได้ง่ายขึ้นด้วย แม้การตรวจสอบอาจไม่ทำลายเสถียรภาพของรัฐบาล แต่ก็ทำลายความชอบธรรมทางการเมืองลงได้ ซึ่งจะมีผลต่อสมรรถภาพการบริหารของรัฐบาลเอง (และผลการเลือกตั้ง) การแก้รัฐธรรมนูญให้เกิดการตรวจสอบถ่วงดุลในระบบได้ง่ายขึ้นเป็นเพียงครึ่งเดียวของการแก้ปัญหา อีกครึ่งหนึ่งคือสังคม, สื่อที่มีอิสระ เสรี (และกึ๋นด้วย – อย่าลืม เพราะเสรีภาพที่ขาดกึ๋นก็ไม่ค่อยมีประโยชน์นัก), สิทธิการเคลื่อนไหวทางการเมือง เป็นต้น ฉะนั้น จึงไม่ควรมองแต่การตรวจสอบรัฐบาลจากฝ่ายค้านเพียงเรื่องเดียว

(1) การจัดสรรทรัพยากร รัฐธรรมนูญต้องทำให้เกิดการจัดสรรทรัพยากรที่เป็นพื้นฐานในการผลิตและดำรงชีวิตกันใหม่ ในปัจจุบันคนไทยส่วนใหญ่เข้าไม่ถึงทรัพยากรเหล่านี้ เพราะรัฐยึดเอาไปจัดสรรแต่ผู้เดียวภายใต้อำนาจเงินของฝ่ายทุน
ที่รีบด่วนที่สุดในขณะนี้คือที่ดิน ซึ่งกระจุกตัวอยู่ในมือคนจำนวนน้อยมากๆ ขัดขวางการผลิตของคนส่วนใหญ่ แม้แต่ที่อยู่ในเศรษฐกิจสมัยใหม่ นับตั้งแต่ต้องลงทุนกับที่ดินในราคาสูงเกินกว่าจะไปแข่งขันกับใครได้ รวมทั้งต้องเสียค่าเช่าหรือครอบครองที่ดินเพื่ออยู่อาศัยในราคาที่คนจำนวนมากเข้าไม่ถึง ฉะนั้นรัฐธรรมนูญจึงต้องบังคับให้รัฐปฏิรูปที่ดินให้เกิดความเป็นธรรม และต้องเริ่มต้นทำทันทีภายในระยะเวลาหนึ่ง ที่กำหนดไว้อย่างแน่ชัด
ในส่วนทรัพยากรด้านอื่น เช่น น้ำและป่า ประชาชนต้องมีอำนาจในระดับหนึ่งในการจัดการดูแล ใช้ประโยชน์ และตัดสินใจในการนำไปใช้เพื่อการอื่น ทั้งนี้ควรรวมถึงทรัพยากรทางสังคมและวัฒนธรรมซึ่งท้องถิ่นต่างๆ ครอบครองอยู่ แต่ถูกแย่งยึดเอาไป เช่น วัด, โรงเรียน, ศาลปู่ตา, และพื้นที่สาธารณะที่ใช้ร่วมกันอื่นๆ, ขนบประเพณีและวัฒนธรรมท้องถิ่น ซึ่งกำลังถูกแย่งยื้อไปขาย นักท่องเที่ยวก็เป็นทรัพยากรท้องถิ่นที่มีความสำคัญอีกอย่างหนึ่ง
(2) สวัสดิการพื้นฐาน รัฐต้องประกันสวัสดิการพื้นฐานของชีวิตบางอย่างให้แก่ประชาชน ที่สำคัญได้แก่

สุขภาพ – ซึ่งต้องมีความหมายมากกว่าการรักษาพยาบาลเมื่อเจ็บป่วย แต่ต้องรวมถึงการดำรงชีวิตในสิ่งแวดล้อมที่เอื้อต่อสุขภาพด้วย (ฉะนั้น หากรัฐปล่อยให้มลพิษในอากาศสูงเกินมาตรฐาน, หรือมีสารพิษจากโรงงานปนเปื้อนในนาข้าว ฯลฯ จึงไม่ใช่เป็นเพียงความไร้ประสิทธิภาพในการบริหารงาน แต่เป็นการกระทำที่ขัดรัฐธรรมนูญโดยตรง)
ความมั่นคงในด้านที่อยู่อาศัย – ไม่ว่ายากดีมีจนอย่างไร คนต้องมีความมั่นคงด้านนี้ มิฉะนั้นเขาจะไม่พัฒนาที่อยู่อาศัยของเขาเอง รัฐมีหน้าที่ต้องทำให้เกิดความมั่นคงด้านนี้ โดยใช้กฎหมาย, เศรษฐกิจ ฯลฯ หรือวิธีอื่นใดก็ตาม รวมทั้งการปฏิรูปที่ดินในข้อ 1 ก็จะช่วยผ่อนคลายการบีบคั้นด้านที่อยู่อาศัยลงไปพร้อมกัน
การศึกษาตลอดชีวิต – แม้จะต้องลงทุนเท่าไรก็ตาม (นอกจากเงินแล้ว ต้องลงทุนด้านการจัดการด้วยสติปัญญาด้วย) แต่นี่คือการลงทุนให้แก่อนาคตของคนไทย ผู้ที่ใฝ่เรียนรู้จะต้องได้รับโอกาสที่จะได้เรียนรู้ตลอดไป โดยผ่านสื่อชนิดต่างๆ หรือผ่านสถาบันการศึกษาหลายรูปแบบก็ตาม
สวัสดิการอันควรแก่ภาคแรงงาน (ตามข้อตกลงระหว่างประเทศ หรือกฎหมายไทย แต่ที่สำคัญที่สุดตามมนุษยธรรม) ไม่ว่าจะเป็นสภาพการทำงาน, ความมั่นคงในงาน, ค่าตอบแทนที่ยุติธรรม, และโอกาสที่จะเพิ่มทักษะในการทำงานตลอดไป
(3) การกระจายอำนาจ การกระจายอำนาจให้ถึงประชาชนในท้องถิ่น นอกจากจัดสรรงบประมาณตามที่กำหนดในรัฐธรรมนูญ 2540 แล้ว ที่สำคัญกว่าเงินคืออำนาจในการจัดการทรัพยากรในท้องถิ่น ซึ่งรัฐต้องกระจายอำนาจส่วนนี้ลงมาถึงท้องถิ่นด้วย ในขณะเดียวกันต้องสำนึกด้วยว่า การกระจายอำนาจไม่ได้หมายถึงกระจายมายัง อปท.เพียงอย่างเดียว แต่ควรมุ่งไปยังองค์กรประชาชนในรูปต่างๆ ไปพร้อมกัน ทำให้องค์กรประชาชนและ อปท.เองถูกตรวจสอบจากประชาชนในท้องถิ่นได้ง่าย
(4) การเข้าถึงสื่อ รัฐต้องให้หลักประกันว่า ประชาชนย่อมมีสิทธิเข้าถึงสื่อสาธารณะได้โดยไม่ถูกขัดขวาง ไม่ว่าจะเป็นสื่อวิทยุ, แผ่นปลิว, พื้นที่สาธารณะที่สามารถใช้ในการสี่อสารกันได้, สื่ออินเตอร์เน็ตซึ่งไม่ถูกเซ็นเซอร์, ฯลฯ อำนาจไม่อาจเกิดขึ้นได้ หากประชาชนไม่สามารถสื่อสารกันเองได้
(5) สิทธิในการรวมกลุ่ม รัฐธรรมนูญต้องให้หลักประกันที่มั่นคงว่า ประชาชนมีสิทธิรวมกลุ่มเพื่อกิจการสาธารณะต่างๆ เช่น สหกรณ์, กลุ่มประท้วง, กลุ่มอนุรักษ์ทรัพยากร, กลุ่มจัดการศึกษาทางเลือก, กลุ่มตรวจสอบ ส.ส.ประจำเขต, ฯลฯ การละเมิดสิทธิการรวมกลุ่มของประชาชนโดยรัฐ หากเกิดขึ้นจะเป็นการผิดรัฐธรรมนูญโดยตรง

รัฐธรรมนูญที่เป็นธรรม
“รัฐธรรมนูญที่กินได้” ไม่ได้หมายถึงการช่วงชิงงบประมาณมาจ่ายในรูปของโครงการเอื้ออาทรต่างๆ แต่หมายถึงการจัดการที่ให้ความเป็นธรรมแก่คนระดับล่าง ให้โอกาสที่เท่าเทียมกันแก่คนระดับล่าง ในการเลือกพัฒนาชีวิตของตนตามวิถีทางที่ตนมีความถนัดและความรู้ โดยอาศัยทุนทั้งทางเศรษฐกิจและสังคมที่ตนมีอยู่ บวกกับทรัพยากรกลางทุกประเภทที่รัฐมีหน้าที่จัดการ
“รัฐธรรมนูญที่กินได้” จึงไม่ใช่การขอส่วนบุญจากคนชั้นกลางผู้เสียภาษีรายได้ แต่คือการเรียกร้องการจัดสรรทรัพยากรและบริการของรัฐอย่างเป็นธรรมแก่คนระดับล่าง ซึ่งเสียภาษี (มูลค่าเพิ่ม) ในสัดส่วนของรายได้ของเขาที่สูงมากกว่าผู้เสียภาษีรายได้
กล่าวโดยสรุป รัฐธรรมนูญใหม่จะเป็นรัฐธรรมนูญที่เป็นธรรมต่อคนส่วนใหญ่หรือไม่ ก็อยู่ตรงนี้มากกว่ามี ส.ส.กี่คน, มี ส.ว.หรือไม่, ส.ส.กี่คนจึงสามารถเปิดอภิปรายรัฐบาลได้ ฯลฯ